कार्य शिलशिलाको क्रममा मकवानपुरको विकट भेग पुगेको थिए । एक्कासी पानी बर्सन थाल्यो र खरले छाएको गोठमा ओत लाग्न त्यतातर्फ लागे । गोठमा भेटिनुभयो एक वृद्धा आमा । सामान्य कुराकानी भए । असारे झरी दर्किरह्यो हामी आफ्नै पारामा गफिन थाल्यौ ।
“यो उमेरमा पनि गोठको काम गर्न सक्नुहुन्छ आमा” मैले सोधे ।
“नसकेर के गर्नु बाबै सास छउञ्जेल बाँच्नको लागि काम गर्नै परो” आमाले यो वाक्यसँगै जीवनको पीडा पोख्न खोज्नु भएजस्तो लाग्यो । आमाको नजिकै बसे र भने, किन आमा यस्तो भन्नुभको ?, कतिवर्ष हुनुभयो हजुर ?”
“खै कति वर्ष भए भनुँ, आमा भनेर चिन्न नपाउदै उहाँ (आमा) भगवानको प्यारो हुनुभयो । जन्म दिने आमा नै नभएपछि, सबै कुरा विराना हुने रछन बाबै । मेरो आमा वित्दा बाको जीवनको धेरै यात्रा बाँकी थ्यो । उसै पनि त्यो बेला (७० बर्ष पहिले) एकजनाले ५ जनासम्म श्रीमती बिहे गर्थे रे । मेरो बाको त दोस्रो बिहे, त्यो पनि आमा बितेपछि बाध्याता थियो । बाको जीवनको आधा अंङ्ग (अर्धाङ्गिनी) बनेर आउनुभयो कान्छी आमा । मैले उहाँलाई कहिल्यै कान्छी आमा भनिन । उहाँ मेरी आमा नै हुनुहुन्थ्यो । मैले त उहाँ मेरो जन्म दिने आमा हैन भनेर धेरैपछी मात्रै थाहा पाएको थे । मलाई माया नै गर्नुहुन्थ्यो । भ्याएसम्म स्याहार सुसार गर्नुहुन्थ्यो । बाले अझै बढी स्याहार गर्नुहुन्थ्यो मेरो । कामको चटारो हुंदा पनि हतारहतार मेरो कपाल चटक्क दुई चुल्ठी बाटेर रिबनको फूल बनाइदिनु हुन्थ्यो बाले । अनि जानु हुन्थ्यो मेलापात घाँस दाउरा गर्न ।
१० बर्षकै उमेरमा बिहे भयो । आमा नभकी टुहुरी धनीका घरमा सुखी होलि भनेर बाले डोलि चढाउनु भको अरे । पछिपछि यस्तै भन्नुहुन्थ्यो बाले । घर गरि खान धेरै सकस खपे । सम्झदा मनभित्र आगो सल्कन्छ अहिले पनि । जीवनका कयौं रात ननिदाएरै रुँदै बिताएको छु । नाथे जीन्दगी रोएर चाँडो जाने हैन ऐच, नत्र म २ बिसमै मर्नु पर्ने आजसम्म बाँच्या छु । न हिजो नरोको दिन थियो, न आज छ ।
खरको छानाबाट पानी झरीरहेको थियो । बाछिटाले हामी दुबैलाई हानेको थियो, आमाले मिलाएर राख्नु भएको दाउराको कुनियो र घाँसको भारीको बिचमा बसेका थियौ हामी दुबै । कुरा गर्दै जाँदा बेला बेलामा झरी जस्तै गरी आमा पनि चाउरीएको गालाबाट आँसु झर्थे । म आमाको कुरा मोड्न खोज्थे आमा फेरी त्यही विगतमा फर्कनु हुन्थ्यो ।
फेरी भन्न थाल्नुभयो । “जीवन भन्नु नै आँसु त हो नि । पाँच/पाँचजना जेठाजु/जेठानी दिदिहरू, ३ जना नन्दहरू, सासूससूरा, बुढिसासू र श्रीमानका सामू म झुकेर त्यो घरमा पसेको थे १० बर्षको उमेरमा । उहाँहरू मात्रै हैन, जेठाजु/जेठानीका छोराछोरीहरू सबैतिर गरेर ३ जना थिए । उनीहरुले पनि मलाई आफूभन्दा कान्छी जस्तो नमिठो व्यबहार गर्थे । सिधै भन्दथे: ‘हामी भन्दापछि हाम्रो घरमा आएकी हो काकी उस्ले हामीलाई मान्नुपर्छ ।’ उमेरले सानै थिए उनीहरु । कच्चा उमेरमा के जानेर भने होला र ? जे आयो बोल्दिए नि, भनेर म सहन्थेँ । झुकीदिन्थे तिन्का सामून्ने पनि । माया लाग्थ्यो, बच्चा हुन् भनेर हुन त म पनि बच्चै थिए । त्यतिबेला म मुस्कीलले १५/१६ वर्षको थिए कि । हुन त म आफैं बच्चा थिए, उनीहरुसँगै खेल्न मन लाग्थ्यो । उनीहरु स–साना ढुङ्गा बटुलेर गट्टा खेल्थे, म जुठो भाँडा बटुलेर साथमा गाग्रो पनि थपेर पंधेरी झर्थेँ । घर अगाडि ठुलो आँगन थ्यो, दशैमा त्यही पीङ हालिन्थ्यो, उनीहरु त्यो पिङमा रमाउँदै बेस्सरी मच्चिन्थे । म २०/२२ जनाको भात भान्छामा झण्डै १६ घण्टा मच्चिरहन्थे, असिन पसिन गरेर । डाढ कम्बर खुब दुख्थ्यो, सारा काम भ्याएर तेल लिएर गोडा मिच्न जाँदा श्रीमानले ढीलो गरीस् भनेर लात्ताले भकुर्थे । मैले न सुख कस्तो हो बुझे, न जवानी आयो मेरो कहिल्यौ ।”
बृद्धा आमाका गह भरिएर आए, केही बोल्नु भएन । म पनि बोलिन केहीबेर । उहाँको खाटो बसेको घाउ कोट्यार चह¥याउने पो बनाएँ कि भन्ने लाग्यो मलाई मनमनै, आफैंलाई पीडा भयो ।
“आमा, मैले गर्दा गाह्रो भयो है ?”
मैले यत्ति बोल्दाबोल्दै उहाँले फेरी भन्नुभयोः “नाई हैन, बाबा मेरो त लेखान्त नै यही रच क्या ।”
उहाँले फेरी वाक्य लम्ब्याउँदै भन्नुभयो ।
“काम त कति गर्न पर्ने कति, साँझ विहान, रात दिन कुनै पलको ज्ञात हुन्नथ्यो, न त आफूलाई समयको भेउ हुने त्यो बेलाँ । काम गर्यो, गर्यो भनाई बेस्सरी पाइन्थ्यो । जश पाउने भनेको त कमै हुन्थ्यो । ठुला (परिवारको ज्येष्ठ सदस्यहरु) ले गरेको गल्ति पनि मेरो टाउकोमा आँउथ्यो बारम्बार ।”
“यस्तो चाँही किन नि आमा ?” मैले बिचमै जिज्ञासा राखेँ ।
“म महिला तानि, त्यसमाथि बुहारी, अझ कान्छी सबैले हेप्न पाउने । बुहारीको कामको अर्थ (मुल्य) हुन्नथ्यो त्यो बेलाँ । हुन त अचेल पनि घरको कामको अर्थ (मुल्य) कहाँ छ र ? जसले कमाएर ल्याउँछन् ति बुहारीहरुले केही भाउ (सम्मान) पाएका होलान् । १४ वर्षको उमेरमा जेठी छोरी जन्मिई, त्यसपछि लगातार अरु ४ छोरी जन्मिए । ५ छोरी छोरी जन्मेपछि उहाँ (श्रीमान) ले अर्की ल्याउनु भो । पछिल्लो वर्ष उबाट पनि छोरी नै जन्मिई, अनि उहाँ (श्रीमान) बेपत्ता हुनुभयो, आजसम्म उहाँको पत्तो छैन ।
यही घरमा कामदार जस्तो भएर श्रम गरिरहेँ, आज साँढे ३ बिस उमेर काट्दा पनि उस्तै दुख र दर्दका सामू गुजारा गर्दै आएको छु । छोरीहरु आ–आफ्नो घर गए, उनीहरुको पनि जीवन पनि खासै रमाइलो छैन । पढाउँन सकिन, घाँस दाउरा, गोठ गोबर गरेर बाँचेका छन् छोरीहरु पनि तिनीहरुको पनि कामको कुनै मुल्य छैन । हामी (महिला) लाई कस्ले बुझ्ने ।
आज पनि म २ भारी घाँस नकाटी २ गाँस टिप्न पाउन्न । एक ट्याम (समय) मेलापात जान्छु सकेको हलुका काम गर्छु । दुख भो भनम भने सुखैले खान जा भन्लान् म कहाँ जाम ? झर्की फर्की सहेर पनि काल कुर्दै जेठाजुको नातीसँग बसेको छु । सरकारले देको भत्ता (सामाजिक सुरक्षा भत्ता) पनि मेरो हात हुन्न, हराउँछेस् बुढीमाउ, हामी राखिदिन्छौ, भनेर उनीहरुले नै राख्छन्, मेरो अम्मल (चुरोट बिंडी) खाने बानी छ, त्यै किन्ने पैसो हुन्न । यि बिडीँ खान्छु ।” उहाँले सालको पातको बिडीँ सल्काउँदै फु… गरेर धुवाँ फाल्नु भयो ।
धुँवा माथिमाथि उड्यो, उहाँको कल्पना जस्तै गरी । धुवाँ विलायो कताकता झरीले रुझेको आकाशमा ।
वर्षा अलि मथ्थर भयो, “आमा अब म जाने” मैले भने ।
“ल बा ल, सदा सुखी रहनु” उहाँले भन्नु भयो । बेस्सरी भोक लागेको थियो, आमा पनि भोकाउनु भएको हुदो हो, तर खाजा खाने ठाउँ वरवर थिए । म लागे आफ्नो गन्तव्यमा ।
घर फर्के, उहाँसँगको कुराकानीले मन अमिलो बनाइरह्यो । कयाैचोट र ठक्कर खाएर पनि छुट्ने बेलामा कलेटी परेका ओठको मुस्कान र चाहुरिएका कालाकाला छालाले ढाकिएको मुहार झलझली आँखामा घुमिरह्यो ।
जीवन साँच्चै हज्जारौ आरोह अवरोहहरु छिचोल्दै लड्दै उठ्दै सिक्दै यापन गरिने रहेछ । ति आमासँग कुराकानी गरिरहदा मैले आफूलाई म सञ्चारकर्मी भनेर चिनाइन, र उहाँको पहिचान पनि खुलाउन हिम्मत भएन म मा अहिले ।
अर्को प्रसंग संझिए, केही समय अघि आफन्त बितेपछि किरीयापुत्री भेटको क्रममा काठमाडौको पशुपति मन्दिर परिसर पुगेको थिए । एकजना बृद्धा आमा वृद्धाआश्रमको बाहिर टहलिरहनु भएको देखे । उहाँसँग कुरा गर्न मन लाग्यो । उहाँले कुराकानीको क्रममा भन्नुभयोः
“३ छोरा, ४ छोरी सबैको विवाह भैसक्यो । नातिनातीना, पनाती, पनातीनीहरु पनि छन् । पाहाड घर नुवाकोट, छोरा छोरी सबैलाई पढाए जागिरे बनाएँ, श्रीमान् बितेपछि घरमा एक्लो भएँ । जसोतसो ७ वर्ष श्रीमान् बितेपछि पनि घरमै बसे । अहिले यहाँ (पशुपतिको वृद्धाश्रम) आएको ४ महिना भयो । धेरै दुख र परिश्रम गरेर हुर्काएँ, पढाए, श्रीमान दीर्घरोगि थिए,त्यसैले चाँडै बिते पनि । म एक्लैले ७ छोराछारीलाई परिश्रम गरेरै हुर्काएकी हुँ । अहिले जस्तो जागिरे पो थिइन, घरघर धाएर मेला पातो, अर्मपर्म, घरासयी परिश्रम गरिन्थ्यो, जागिरे भको भए, अहिले पिन्सिन (पेन्सन) आउँथ्यो, यसरी हेलत्तो होइन्थ्यो होला र ? घरको कामको के मुल्य ? हाम्रो इज्जत फाल्न वृद्धाश्राममा बसेको भनेर कराउँछन् तर घरमा जाँदा नि ख्याल वास्ता गर्दैनन्, मेरै मर्जिले यहाँ खुसी छु ।”
उहाँसँग छोरो कुराकानी भयो, म छुट्टिए ।
केही साता अघि समाचार संकलनको क्रममा जिल्ला अदालत मकवानपुर पुगेको थिए । अदालत परिसरमा भेटिएकी २८ वर्षीय युवतीको अर्को प्रसङ्ग यस्तै थियो । नाम कल्पना कालाखेती । ३ सन्तानकी आमा । दोस्रो विवाह गरेपछि पहिलो श्रीमान् कमल श्रेष्ठले सम्बन्ध विच्छेदको लागि दायर गरेको मुद्दाको प्रतिउत्तर दिन अदालत हाजिर भएकी थिइन् कल्पना । कारण जान्न चाहे, उनले एकै वाक्यमा खरर भनिन्ः–
“दुई छाक खानको लागि दिनरात यसको घरमा काम गर्नुपर्ने, कहिल्यै मेरो कामको अर्थ (सम्मान) नराख्ने, म चाँही यसको घरको नोकर्नी हो र सधैं एकोहोरो काममा घोटिरहनु पर्ने ? उ बाहरी काम गरेर तवल लिएर आउँने, मैले पनि त्यो भन्दा धेरै काम घरमा गरेको छु, खै मेरो कामको मुल्य ? दुईचार पैसा कहिल्यै हात पर्दैन, कुनै दिन घरको कामबाट छुट्कारा (फुर्सद) मिल्दैन । अनि किन बसुँ यो सँग भनेर हिडेको ।”
म निशब्द भएँ, के बोल्ने के । उनी काउन्टरतिर लागिन् म सूचना शाखातिर लागे ।
युवतीसँग धेरै कुरा भएन, तर उहाँ आमाहरुले भन्नखोज्नु भएको र यि युवतीले भनेको कुराको प्रसङ्ग उस्तै थिएः घरेलु कामको अर्थात घरेलु श्रमको मुल्य किन राखिन्न ? जसको कारण कतै परिवार टुट्दै छ त कतै मन वर्षैदेखि टुटेर आजित छ ।
भलै घरायसी काम आफ्नै घरका व्यक्तिले गर्दा पारिश्रमिक नै दिनु पर्ने भन्ने सवाल हैन, तर त्यै काम घर बाहिरको व्यक्तिलाई लगाएर पारिश्रमिक दिनु पर्दा कति लाग्थ्यो होला, त्यो कामको मुल्य नदिए पनि कमसेकम सम्मान त दिनु नी ।
घरेलु काममा दिन बिताउँदै आएका महिलाहरुको आजको माग पनि यहि हो । आज हामी आत्मासम्मानको कुरा गरिरहेका छौ । हो, यही विषयमा आएर ठोकिन्छ आत्मसम्मानको सवाल ।
आत्मासम्मानको सवाल कुनै सभा समारोह, ठुलाठुला कार्यालय तथा पदहरुमा मात्रै हैन, घर भित्रै पनि अपेक्षा गरिने सवाल हो । चाहे श्रीमान श्रीमतीबाट होस् वा छोरोछोरी र नातीनातिनाहरुबाट होस् । श्रमको सम्मान आत्मासम्मानसँग जोडिएको सवाल हो ।
शान्ति प्रवद्र्घन गर्ने र द्वन्द्व रोक्ने उद्घेश्यका साथ हरेका वर्ष सेप्टेम्बर २१ लाई विश्वभर अन्तर्राष्ट्रिय शान्ति दिवसको रूपमा मनाइयो । न्याय बिना शान्ति सम्भव छैन, अनि आत्मासम्मान बिना न्याय संभाव छैन । नेपालको संविधान २०७२ को धारा ३४ मा हरेक श्रमिकहरुलाई उचित पारिश्रमिक, सामाजिक सुरक्षाको व्यवस्था र स्वतन्त्रताको हक हुनेछ भनि मौलिक हक भित्र सम्बोधन गरिए तापनि महिला श्रमिकहरुलाई कामको पहिचान, सम्मान र सुरक्षाको प्रत्यभूति कहाँ छ ? ७० वर्षीया ति आमा गर्ने श्रमको मुल्य कसले राख्छ ? अनि वृद्धावस्थामा वृद्धाश्रममा पुगेका हजारौ वृद्धाहरुले आफ्नो जीवनभर गरेको श्रमको सम्मान कहाँ छ ?
अनि आत्मा सम्मान कै खोजिमा मन टुटाएर परिवार फुटेपछिको शान्ति र अबोध बालबालिकाहरुको माया पाउने अधिकार, उनीहरु माथिको न्यायको सवाल कहाँ छ ?
घरेलु श्रमिक महिलाहरुको कामको उचित मूल्याङ्कन र सम्मान नपाएको हुँदा महिलाको हक, अधिकार र उनीहरुको स्वास्थ तथा मनोसामाजिक अवस्थाको सूनिश्चितताका लागी कहिले आवाज उठाउने ? यसबारे सरोकारवाला तथा नागरिक समाजले के गर्न सक्छ ? के आवश्यक छ ? यसबारे बहास गर्ने बेला भएन र ?
जबसम्म हरेक नागरिकले आत्मसम्मानका साथ बाच्न पाउने वातावरण प्राप्त गर्दैन तब सम्म शान्ति स्थापित हुन सक्दैन । संविधानमा महिला अधिकारहरु सुनिश्चित भएता पनि कार्यान्वयनमा चुनौती नै चुनौतिको पाहाड छन् । महिला श्रमिकहरुको नेपालको संविधान मार्फत विभिन्न श्रम सम्बधि ऐन र कानुनहरुले सुनिश्चित गरेको हक र अधिकारको बारेमा चर्चाको आवश्यकता अब पनि छैन र ?
पछि पारीएका यि आमाहरुको सवालमा बोलिदिने कसले ? सरकारले हरेक वर्ष महिला तथा बालबालिकाहरुको लागि बजेट छुट्याउँछ, सशत्तिकरणको कार्यक्रमहरु गरिन्छ । सरकारले जेष्ठ नागरिकको सम्मानमा सामाजिक सुरक्षा कायम गर्न भत्ताको व्यवस्था गरेको छ, तर त्यसले मात्रै सुरक्षित छैनन् वृद्धाहरु । महिलालाई समान हैसियत प्रदान गर्न ऐन कानुन बनेको छ, तर यि व्यवस्थाले मात्रै समानता परिवारभित्रै कायम छैन र विखण्डन भैरहेका छन् परिवारका सदस्यहरु ।
काममाजी महिलाहरुलाई दोहोरो कामको भार एकातिर छंदै छ, अर्को घरबाहीर जागिरे नभएका महिलाहरुलाई आत्मासम्मानको पनि कमि छ । ‘म त हाउस वाइफ, मेरो के हैसियत र’ भन्ने गरी आफूले नै आफूलाई कम आँक्न बाध्य छन् महिलाहरु । परिवारमा होस् वा समाजमा महिलाहरुको योगदानलाई सम्मान गर्दै, परिवार र समाजले स्वीकार गरेर उनीहरुलाई समान हैसियत प्रदान गर्नतर्फ सबैले हातेमालो गर्नुपछ कि ।